ماه در اوستا ماونگهه
نامیده شده. یشت هفتم مربوط به ماه است و ماه نیایش نیز از ماه یشت نقل شده. ماه
هم اسم سیارهٔ معروف است، هم اسم مدت سی روز از سال، و نیز اسم روز (روز دوازدهم
هر ماه) است. در خود اوستا فقط اسامی هفت ماه باقیمانده: نامهای پنج ماه که اردیبهشت،
تیر، شهریور، مهر و دی باشد در بندهای ۷ تا ۱۱ آفرینگان گهنبار، اسم فروردین در یسنای ۱،
بند ۱۱، و اسم اسفند در یک قطعهٔ اوستائی و جرکرت دینیک، بند ۲۱، اما در کُتبِ پهلوی
و در آثارالباقیهٔ بیرونی اسامی ماهها به طور کامل ضبط شده است.
از اسامی ماههای
هخامنشی (فُرس) فقط نامهای نه ماه به ما رسیده است. در کتیبهٔ بیستونِ داریوش بزرگ
(۵۲۱-۴۸۵ پیش از میلاد) اسامی ۹ ماه از ماههای هخامنشی محفوظ مانده است. ظاهرأ باگ‌یادی
نخستین ماهِ فرس و مطابق بوده با مهرماه مزدیسنی؛ به عبارت دیگر آغاز سال فُرس در
هنگام اعتدال خریفی بوده، بر خلاف آغاز سال مزدیسنی که در فروردین ماه در هنگام
اعتدال ربیعی واقع میشود. نه ماهی که در کتیبهٔ بیستون آمده عبارت است از: باگ‌یادی،
آدوکنی، آثریادیه، انامک، مرک ذَنَ، ویخنَ، گرم‌پَدَ، ثورواهَرَ، ثائیگرچی. در
میان این ماهها باگ‌یادی و آثریادیه دارای اسم دینی است. باگ‌یادی یعنی (ماه)
ستایش بغ و آثریادیه به معنی (ماه) ستایش آذر است. شاید بتوان انامک را که به
معنی بی‌نام است نامی دینی به شمار آورد، چرا که اسم مذکور پروردگار بزرگ را که
برتر از نام و نشان است اراده کرده‌اند. یوستی ثورواهر را که لفظاً به معنی بهار
پیروزمند یا بهار نیرومند است نخستین ماه فرس دانسته است. نزد گروهی در ایران،
جلوس یزدگرد سوم آخرین پادشاه ساسانی، که در سال ۶۳۲ میلادی به تخت نشسته، مبداً تاریخ،
و در نزد گروهی دیگر سال ۶۵۱ م که سال مرگ اوست مبدأ تاریخ بوده است. تاریخ جلوس
یزدگرد سوم هنوز در میان زرتشتیان معمول در تقویم‌ها یاد میشود. در گاتها، یسنای ۴۴
میخوانیم: “از کیست که ماه گهی پُر است و گهی تهی؟” ماه غالباً در اوستا تشکیل دهندهٔ
تخمه و نژاد ستورن نامیده شده است. به قول بندهش، گیاه روگش (لاک، صمغ نباتی شبیه
به مرساق که گیاه آن پر شاخ و گلش زرد است.) به ماه تعلق دارد. اردای‌ویراف در سیر
آسمان، در دومین گام، به کره ماه (مقام هوخت یعنی آنجائی که گفتار نیک آرام دارند)
رسید و در آنجا گروهی از مقدسین را مشاهده کرد. هلال ماه به ویژه یکی از علائم
ایران قدیم بوده است، و در روی بیشتر مسکوکات ساسانی دیده میشود. یاقوت حموی از مسعَربن‌المهلهل
نقل می‌کند که در بالای گنبد آتشکده آذرگشسب هلال سیمین بر افراشته بوده
در سیروزهٔ کوچک در
بارهٔ روز ماه که روز دوازدهم است آمده: “ماه در بردارندهٔ تخمهٔ جانورانِ
گوناگونِ آفریدهٔ دادار”. در سیروزهٔ بزرگ نیز ماه در بردارندهٔ تخمهٔ جانوران
سودمند و فروهر و روان آفرینش ستوده شده است. در ستایش سیروزه در بارهٔ ماه آمده:
“ستایم و خوانم دادار هرمزد مینوی افزونی بخش خدای مهربان نیک کردار و امشاسپندان را.
سپاس دارم از دادارِ بِه، کش فراز آفرید تو ماهِ نیک چهره و روشن را برای روشنائی شب
و فراز روشنی از بندهش تا فرشکرت کرداری [در جنبشی از آغاز آفرینش تا رستاخیز].
برای افزودن و کاستن اندر درازای ماه، ۱۵ روز شبان افزائی و ۱۵ روز شبان کاهی، و
چون افزائی همه جهان هرمزد را افزائی و پیداتر از همه آب زره‌ها و دریاها و نیز
رودها و چشمه‌ها است. نیز اُوروَر [گیاه] بسیار گونه و سبزتر، هر آفریدهٔ به را
نیکی بیش بود. همانگونه نیز به هر کار و دادستان، نیک دهش تری. چونکه در هنگامَ افزایش
فَرَ پذیری از مینویان و چون کاهی [کاستی] فر بخش بر دام هرمزد. در این زمین هرمزد
داد هم به افزایش سودمند و فریادرسی و هم به کاهش. نیکو پناه و آیفت بخشی و تیز
گامی به یاری آفریده سپنتامینوک از فر و خواری [آسانی]، نیکی، افزونی و ورجاوندی
که هرمزد برای تو آفرید و بوختاری و درمان بخشی که به تو داده است مرا نیز از
افزونی و نیکی دیر پای هرمزد بهره‌ور کن و ارزانی دار و مرا بی بیم کن از هر بدی
و به آرزوهای دیر پای و تَندرست و شاد و نیک زیوش کن به کام هرمز.”
--------------------------------------------------------------------------------
دکتر
جهانگیر اوشیدری:دانشنامهٔ مزدیسنا؛ ۱۳۷۱، شرکت نشر مرکز- صفحه ۴۲۴، ۴۲۵
